|
Een mens word je niet van wiskunde
alleen Eva Berghmans in De Standaard Weekblad zaterdag 12
juni 2021 Artistieke vorming, ook in het middelbaar onderwijs, is geen luxe maar een noodzaak. Dat bevestigen recente inzichten uit de neurowetenschappen.
'Leerlingen presteren beter voor
alle vakken als je ze ook naar Mozart of Bach leert luisteren.' Ik
had een nachtmerrie, ik droomde dat ze mijn vakken hadden afgeschaft', mailt
mijn vroegere leerkracht kunstvakken. Ik stuur haar mijn deelneming, ook in
mijn oren klinkt dat als een doemscenario. Geen enkele leerkracht heeft mijn
wereld zo geopend zoals zij. Mevrouw Lehon legde
niet alleen uit wat het impressionisme was, ze sleepte ons ook mee naar
Parijs om die waterlelies in het echt te zien. Ze haalde kunstenaars naar de
school, om met leerlingen dingen te maken. De zuilen in de hal en op de
speelplaats werden onder handen genomen door Philippe Tonnard,
in een project met Jan Hoet. Op mijn dertiende zag
ik een voorstelling van Alain Platel, die als
gastkunstenaar in de school aan de slag ging - ik had geen benul van wat me
overkwam, maar sommige scènebeelden herinner ik me nog levendig. Een jaar
lang schreef ik gedichten onder aanvoeren van Daniel Billiet. Wanneer
mijn 14-jarige dochter met haar voorlopige lessenrooster voor volgend jaar
thuiskomt, blijkt de nachtmerrie van mijn vroegere juf niet zo ver van de
werkelijkheid. Geen plastische opvoeding, geen muziek, geen
kunstgeschiedenis, geen woord/drama, niets. Godsdienst komt nog het dichtst
in de buurt, en misschien komt er nog een vak bij waar af en toe iets
artistieks kan, zo heeft ze horen waaien. MEAV zal dat nieuwe vak
voor het derde en vierde middelbaar heten. De afkorting staat voor
Maatschappelijke, Economische en Artistieke vorming. Dat betekent dat
leerlingen nog recht hebben op een trimester lang één uur artistieke vorming
- tenzij de directie voor meer uren kiest. 'Het is een amputatie, dit gaat
onherstelbare schade aanrichten', zegt muziekpsycholoog Mark Reybrouck, emeritus hoogleraar
aan de KU Leuven, met een bijzondere interesse in
de affectieve werking van muziek én in onderwijs (hij studeerde ook
lichamelijke opvoeding en kinesitherapie, en gaf een tijd les op de
middelbare school). In
het geval van mijn dochter is het een beetje haar eigen schuld dat ze zich
niet meer wekelijks artistiek zal mogen uitleven of kunst beleven op school:
ze heeft voor de richting Stem-Natuurwetenschappen gekozen, uit liefde voor
de wiskunde en de wetenschappen. Maar ze vindt het wel jammer, ze heeft
altijd graag getekend. Onlangs kwam ze nog enthousiast thuis, omdat ze het
impressionisme had leren kennen, en in die trant in het park met waterverf
aan de slag mocht. Het zijn ook de vakken die de schooldag verlichten, die de
hersenen even vrijaf geven van wiskundige vraagstukken of Franse
vervoegingen. 'Hoewel
die vakken als een vorm van ontspanning voelen, zijn ze allesbehalve
tijdverlies', zegt Reybrouck. 'Ik heb niets tegen
wiskunde en wetenschappen, integendeel zelfs, maar de slinger slaat door. In
de opwaardering van de positieve wetenschappen wordt de rest van het
vakkenpakket wat vergeten.' Dagdromen Reybrouck heeft zich de laatste
jaren meer en meer toegelegd op de neuro-esthetica, die onderzoekt wat kunst
met onze hersenen doet. Het is een jonge wetenschap, die vooruitgang boekt
dankzij de medische beeldvorming, die toelaat om te zien welke hersengebieden
aan de slag gaan op welk moment. Alvast
één mythe die sneuvelde: de hersenen van een muzikant zitten niet
anders in elkaar dan de hersenen van een niet-musicerende mens. Wél zijn
ze beter ontwikkeld; er zijn meer verbindingen tussen de
verschillende hersendelen en de hersenen zijn actiever. Het goede nieuws
is dat een beter functionerend brein voor iedereen haalbaar is. Hersenen
zijn plastisch: als je ze geregeld uitdaagt, veranderen ze, ze worden beter.
Dat kan onder meer met muziek - pianospelen bijvoorbeeld is een heel
effectieve manier om de werking van je brein te verbeteren. Alleen al die
wetenschap zou kunnen volstaan om muzikale vorming van de kleuterschool tot
het einde van het secundair onderwijs een plek in het curriculum te geven. Er
is meer. 'Een schooldag vol vakken die uitsluitend op het cognitieve gericht
zijn, houdt geen rekening met de werking van ons brein', zegt Reybrouck. 'De nieuwe eindtermen en leerplannen zijn zo
volgestouwd dat er geen tijd meer is om tijd te verliezen. Dat is nefast voor
je leerproces. Vanuit de neurowetenschappen is er nu een tendens om ervoor te
pleiten die tijd in het onderwijs in te bouwen. Vakken als muzikale en
plastische en lichamelijke opvoeding kunnen die functie vervullen. Je kunt
ook in andere lessen tijd maken voor activiteiten die niet meteen doelgericht
zijn. Als je je leerlingen 5 minuten op de grond laat liggen terwijl ze naar
Mozart of Bach luisteren, zullen ze nadien anders met hun aandacht omgaan, en
sneller begrijpen wat je vertelt. Kunst op een zintuiglijke, niet te
analytische manier ervaren, stimuleert de werking van het rustbrein.' Het
'rustbrein' - of het Default Mode Network - is dat circuit in de hersenen dat
geactiveerd wordt als we niet gefocust zijn op een concrete taak, zoals een
wiskundig vraagstuk. Het is het deel dat in actie schiet als je dagdroomt, met
je handen aan het werk bent, naar muziek luistert, tekent. Het zijn de
momenten waarop je aan zelfreflectie doet, dingen in perspectief zet,
verbanden legt - en soms ineens ziet hoe je een probleem kunt oplossen.
'Je rustbrein probeert los te komen van het hier en nu, van alles wat
concreet is, het legt verbanden tussen de dingen. Dat is cruciaal om
ervaringen en kennis te verwerken. Als je dan later weer iets nieuws
tegenkomt, kun je met groter rendement werken. Mensen die cognitief goed
presteren, hebben vaak een sterkere activatie van het rustbrein', zegt Reybrouck. 'Het is belangrijk dat je een afwisseling hebt
tussen naar buiten gerichte aandacht, zoals wanneer je taakgericht bezig
bent, en de naar binnen gerichte aandacht, waarbij het rustbrein kan
functioneren. Het is moeilijk om die twee soorten aandacht te combineren,
maar het is wel mogelijk om continu te schakelen tussen de twee.' Wiskundig
dansen In
plaats van minder kunst zouden we dus beter meer kunst binnenbrengen in het
onderwijs, en dan niet alleen via de gespecialiseerde kunstvakken. Dat is,
vertelt Josée Lehon, 'ook
een kwestie van creativiteit, van de wil van de leerkrachtenploeg en de
directie. Hef de schotten tussen de vakken op, en je kunt erg mooie dingen
doen.' Zelf werkte ze samen met een leerkracht chemie. Ze vroegen de
directeur om de lessen plastische opvoeding en chemie te laten aansluiten, en
deden een lessenreeks 'kunst en wetenschap'. Daarin kregen leerlingen de
theorie over de fysische procedés achter pakweg blauwdruk mee én
experimenteerden ze met de techniek. 'Je
kunt kunst op zoveel manieren gebruiken in de lessen', zegt Reybrouck. Dat je in een les taal met liedjes aan de
slag kan, of met een theatertekst, ligt voor de hand, maar ook wiskundelessen
kunnen frivoler dan in het klassieke systeem. 'Muziek heeft bijvoorbeeld een
wiskundige structuur.' Hoe
je kunst breed vormend kunt inzetten in het onderwijs, en niet alleen in
kunstvakken, is de grote vraag die Ivana Momcilovic,
dramaturge van opleiding, ertoe bewoog het collectief PhD in One Night op te richten. Het
laat zich inspireren door het boek Le maître ignorant van de Franse filosoof
Jacques Rancière, die achter de ideeën van het
collectief staat en af en toe meewerkt aan hun projecten en bijvoorbeeld met
leerlingen in gesprek gaat. De leraar onderricht niet, hij is een 'onwetende
meester' en laat zijn leerlingen de dingen zelf ontdekken. Momcilovic is het niet in
de eerste plaats te doen om vakkennis over te brengen. In haar ogen zou een
leerproces, rond welke inhoud ook, als een artistiek proces moeten kunnen
verlopen. 'Kunst is voor mij vooral een taal voor emancipatie', zegt Momcilovic. 'De leerling mag zichzelf zien als een
artiest, hij mag proberen, zoeken, verloren lopen. In het klassieke onderwijs
wordt een leerling beschouwd als iemand die de dingen doet zoals de
leerkracht het voorschrijft. Dat is nefast voor de motivatie en het
zelfvertrouwen. Leerlingen die zich in de klassieke lessen wegsteken
omdat ze problemen hebben met hun concentratie of met de taal, bloeien vaak
open als je ze creatief laat zijn.' Dat
merkte Momcilovic onder meer toen ze met twee
danseressen van Rosas naar een basisschool in
Anderlecht trok, om er onder andere 'meetkunde' te geven. Ze dansten
geometrische figuren, het hele klaslokaal door; de kinderen volgden, ze
improviseerden samen. Nadien snapten ze de wiskunde veel beter. Ook dat is te
verklaren vanuit de werking van onze hersenen: 'Als je iets al kent,
bijvoorbeeld een cirkel die je getekend of gedanst hebt, is het voor je
hersenen geen vreemd materiaal meer', zegt Mark Reybrouck.
'Dan heeft de theorie een punt om zich aan te hechten, en krijg je een beter
begrip.' Timmeren Voor
een paar experimenten trok Momcilovic naar Finland,
wereldwijd bekend om de kwaliteit van het onderwijs. Momcilovic
vond er een paar gelijkgezinden, zoekend naar nieuwe manieren om leerlingen
te motiveren en te activeren. Samen met een beeldende artieste nam ze drie
weken lang de lessen drama van Tiina Salmi aan de
sportschool van Helsinki (Mäkelänrinne Sports High School) over - om de leerlingen een
theatervoorstelling te laten maken, gebaseerd op La leçon
van Eugène lonesco, én het decor. 'Ze hebben een
sculptuur van hout gemaakt, waarbinnen we de opvoering hielden', vertelt
Salmi. 'En wat de leerlingen zelf het leukst vonden, was dat ze met hun
handen konden werken. Sommige hadden nog nooit in hun leven een hamer in hun
handen gehad.' Of
een houten sculptuur timmeren nog veel met een les taal of drama te maken
heeft? We geloven niet in het nut van schotten tussen disciplines', zegt Momcilovic. 'Kunst reikt werktuigen voor het leven
aan. Ik kom uit Belgrado, en daar was kunst een heel natuurlijk onderdeel van
het dagelijkse leven, en dus ook van het onderwijs. Het is erg jammer dat
kunst in België vaak gezien wordt als een luxe of tijdverdrijf voor de elite.' 'Artistieke
vorming zou een basisrecht voor iedere jongere moeten zijn',
zegt Josée Lehon. 'Niet
iedereen krijgt thuis hetzelfde mee, en de school is de enige plek waar je
kunt proeven van wat thuis niet aan bod komt. Kunst is een taal die je voedt,
die je leven kan helpen te verduidelijken. Maar als overheden niet
geloven dat kunst iets anders is dan amusement, eindig je met een constructie
als MEAV, en kun je alleen nog hopen dat
schooldirecties hun verantwoordelijkheid nemen.' Kicks 'Als
een schoolvak van naam verandert, ben ik op mijn hoede', zegt Wim Elaerts, leerkracht plastische opvoeding aan het
Sint-Jozefscollege van Aarschot. 'Uitleggen wat plastische vorming betekent,
was niet makkelijk, maar je kunt nog iets over plasticine zeggen, je kunt
laten voelen dat het over vormen gaat, over scheppen. Maar MEAV, wat is dat? En wat is artistieke vorming, is dat
nog met je handen in de klei of de verf zitten? Dat een vak als plastische
opvoeding verdwijnt ten voordele van zo'n gedrocht, zegt iets over het soort
onderwijs dat je wilt brengen. In de 25 jaar dat ik in het onderwijs sta,
heb ik de focus zien verschuiven van een humanistische visie naar een meer
utilitaire. Alles draait meer en meer om het cognitieve. Dan vraag ik me af:
wat willen we vormen? Mensen of werkkrachten?' De
artistieke lessen zijn bij uitstek lessen waar jongeren zich van een andere
kant kunnen tonen, zegt Elaerts, zowel aan elkaar
als aan de leerkracht. Ze vormen een uitlaatklep, er komen emoties aan te
pas, zelf dingen maken is ook goed voor het zelfvertrouwen. 'Je zal het als
leerkracht plastische opvoeding sneller merken als er iets scheelt bij een
leerling, of dat nu motorisch is dan wel of iemand niet goed in zijn vel zit.
De lessen hebben een sociale functie, je kunt tijdens de les ook makkelijker
praten met individuele leerlingen.' Omgaan
met emoties: ook daar ziet Mark Reybrouck een taak
voor het onderwijs, waar artistieke vorming veel kan betekenen - en niet
alleen omdat kunst toelaat om je uit te drukken. 'Een tienerbrein is heel
snel getriggerd. Tieners voelen veel, en ze zijn ook erg ontvankelijk voor
dopamine, voor beloningen.' Dat is een voedingsbodem voor risicogedrag, omdat
snelle kicks zoals drugs (of ook: sociale media) hoge pieken dopamine geven,
maar het biedt ook kansen aan de leerkracht muziek. 'Je kunt praten over wat
muziek met hen doet, welke muziek rustig maakt, welke muziek energie geeft.
Hoe je muziek omzet in ervaringen, hoe je lichaam en brein erop reageren, en
hoe je dat voor jezelf kunt inzetten: daar draait het om, niet om de
geboortedatum van Beethoven. Net omdat sociale media zo de emoties triggeren, is het belangrijk dat je dat leert te zien en
reguleren - dat is onderdeel van mediawijsheid. Via discussies over wat mooi
is, en wat waardevol, kun je ook een openheid proberen mee te geven, mensen
leren om hun oordeel op te schorten. Onderwijs moet je niet alleen
voorbereiden op een beroep, maar op het leven.' |