|
SLANGENDRAGER - OPHIUCHUS |
|
Slangendrager is een sterrenbeeld dat
erg verweven is met de omliggende sterrenbeelden. Zo is er het sterrenbeeld
Slang dat in twee delen uiteenvalt, Staart en Kop, links en rechts van
Slangendrager, maar als figuur dwars door de Slangendrager heen gaat. Deze
sterrenbeelden hebben bovendien enkele sterren gemeen. De voeten van de
Slangendrager staan op de Schorpioen en vormen met dat beeld in feite één
geheel. Toen in 1930 de grenzen van de sterrenbeelden (sterrengebieden)
definitief werden vastgelegd, was het een hele klus om Schorpioen en
Slangendrager duidelijk van elkaar af te bakenen. Het is zelfs niet helemaal gelukt,
want in Slangendrager is er nog steeds minstens één ster van Schorpioen te
vinden die zich daar als een kleine Schorpioenenclave in het gebied van
Slangendrager ophoudt. Als we Schorpioen en Slangendrager als één
sterrenbeeld beschouwen, valt alles in de plooi en kunnen we de klassieke
indeling en terminologie van astronomen en astrologen behouden. SLANGENDRAGER
IN DE MYTHOLOGIE Aan de oever van het Boibeismeer in Thessalië leefde Coronis,
dochter van de Lapithenkoning Phlegyas.
Apollo, de zonnegod, verblind door haar schoonheid, werd op haar verliefd en
kreeg haar uiteindelijk zo ver dat zij het bed met hem deelde. Omdat zijn
goddelijke plichten hem verhinderden om voortdurend bij haar te zijn, liet
hij Corvus, een witte raaf en vertrouweling van
hem, bij haar achter om over haar te waken en haar te beschermen. Coronis, die niet op de hoogte was van die maatregel,
maakte van de afwezigheid van Apollo gebruik om Ischys,
op wie zij verliefd was geworden, te ontvangen en met hem de liefde te
bedrijven. Corvus zag het en haastte zich naar
Apollo om hem van de ontrouw van zijn geliefde op de hoogte te brengen. Maar
onderweg werd hij opgehouden door een kraai die hem lang en breed vertelde
hoe het kwam dat hij zwarte veren had gekregen en zijn stem slechts krassende
geluiden voortbracht, tot Corvus hem wegjoeg en
zijn vlucht naar Apollo vervolgde. Bij hem aangekomen bracht hij verslag uit
van wat hij gezien had, waarop Apollo in een vreselijke woede uitbarstte. De
blik in zijn lichtende ogen verstarde, de lauwerkrans viel van zijn hoofd,
zijn gelaat verbleekte en zijn spel op de lier verstomde. Hij richtte zijn
blik op de plaats waar Coronis verbleef, zag haar
en spande zijn boog. Een pijl schoot door het hemelruim naar beneden en trof
haar recht in het hart. Ze viel, rukte de pijl uit haar borst en voelde het
bloed uit de wonde gutsen. Stervend riep ze naar Apollo: ‘Had me dan
getroffen na de geboorte van ons kind, nu moet het samen met mij sterven!’
Haar woorden raakten Apollo, die van spijt de boog uit zijn handen liet
vallen en haar nog wilde genezen, maar het was te laat. Phlegyas liet een brandstapel oprichten en
haar lijk erop leggen. Het vuur werd aangestoken, de vlammen naderden het
lichaam en de scherpe geur van de rook bereikte de hemel waar Apollo zuchtend
en klagend op het trieste schouwspel neerkeek. Opeens vermande hij zich,
daalde in een flits naar de aarde af, besteeg de brandstapel, kuste zijn
geliefde en plengde reukwerk op haar borst. Dan realiseerde hij zich dat het
niet nodig was dat zijn nakomeling samen met de moeder in de vlammen moest
omkomen. Hij opende de buik van Coronis en haalde
er de ongeboren maar nog levende vrucht uit. Snel begaf hij zich daarmee naar
Chiron, de wijze centaur, en droeg hem op zorg te
dragen voor het kind – het was een jongen die hij de naam Asclepius
gaf – en het op te voeden. Nauwelijks had Apollo zijn plaats aan
het hemelruim weer ingenomen of Corvus kwam bij hem
om een beloning te vragen voor zijn trouwe dienst. Maar Apollo schold de raaf
uit en riep: ‘Waarom heb je zo getalmd onderweg? Waarom heb je het onheil
laten geschieden en ben je niet naar Ischys
gevlogen om hem de ogen uit te pikken vóór hij zijn misdaad had begaan?
Vervloekt ben je!’ Op hetzelfde moment werden de veren van de raaf voor
altijd zwart. Chiron was intussen bijzonder verheugd met
de opdracht en toonde trots de kleine jongen aan zijn dochter Ocyrhoë die bij het zien van het kind in trance geraakte
en orakelde: ‘Groei jij maar op, kleine jongen, tot redder van de wereld,
want de mensen zullen steeds weer hun leven danken aan jouw gave en kennis.
Jij zult de macht hebben over leven en dood; maar daardoor zul je de goden
storen en het hemelse vuur over je afroepen. Als godenzoon zul je afdalen in
het schimmenrijk, maar herboren worden als een god.’ Asclepius – zijn naam betekent ‘altijd
zachtmoedig’ – had van zijn vader Apollo de gave van de geneeskunst geërfd en
ontwikkelde die verder onder de kundige leiding van Chiron.
Hij werd er zo bedreven in dat hij zijn leermeester ten slotte overtrof en
met de hulp van de godin Athena er zelfs in slaagde
doden weer tot leven te wekken. Hij had van haar een kruikje gekregen waarin
bloed van de Medusa was opgevangen. Met een druppel bloed dat uit de
linkerzijde van Medusa afkomstig was kon hij mensen doden, een druppel uit
Medusa’s rechterzijde volstond om iemand weer levend te maken. Hippolytus, de zoon van de Atheense koning
Theseus, was bij Chiron in de leer gekomen om zich
te bekwamen in de kunst van het jagen en was goed bevriend geworden met Asclepius. Na zijn opleiding verbleef hij het grootste
deel van het jaar in de wouden, waar hij aan de zijde van de maagdelijke
Artemis, godin van de jacht, op allerhande roofdieren jaagde. Hij was zo
trots op zijn goddelijk gezelschap dat hij geen oog had voor andere vrouwen,
ja zelfs hun liefde van de hand wees, waardoor hij zich de haat van Aphrodite
op de hals haalde. Omdat zij zijn hoogmoed niet langer kon aanzien, besloot
ze hem te straffen en wekte bij Phaedra, zijn
stiefmoeder, een hevige verliefdheid op voor hem. Phaedra
deed al het mogelijke om hem te ontmoeten, maar hij kon haar steeds
ontwijken. Ten slotte slaagde zij erin hem op een afgelegen plek te ontmoeten
en dwong hem tot gemeenschap met haar. Hippolytus
duwde haar weg en vluchtte diep het woud in. Phaedra
rende naar Theseus en beschuldigde zijn zoon ervan haar te hebben aangerand.
Theseus ontstak in woede en smeekte zijn vader Poseidon om wraak te nemen.
Toen Hippolytus enkele dagen later naar huis
terugkeerde, reed hij met zijn vierspan langs de kust van de Sardonische
Golf. Opeens rees er uit de zee een immense stier op die de paarden zo aan
het schrikken bracht, dat ze op hol sloegen en de wagen met Hippolytus in volle vaart over het strand en de rotsen
trokken. Hippolytus, die de teugels om zijn polsen
had gewonden, viel uit de wagen en werd over stenen en door doornstruiken het
woud in gesleurd. Toen de paarden eindelijk tot stilstand kwamen, waren zijn
armen van het lijf gerukt en was hij al aan zijn verwondingen overleden.
Artemis vond hem en bracht het lichaam van haar jachtgezel naar Asclepius die de afgerukte ledematen weer aanhechtte en
hem weer tot leven wekte. Omdat zij vreesde dat Hades niet blij zou zijn met
het feit dat een dode weer onder de levenden was teruggekeerd, omhulde zij Hippolytus met een dichte wolkensluier en bracht hem over
naar de vallei van Nemi in Italië, waar hij verder
leefde onder de naam Virbius en er door de
plaatselijke bewoners als een god werd vereerd. Koning Minos van Kreta had een zoon Glaucus die bijzonder mooi, verstandig en ondernemend was
en daarom de trots van zijn vader. Maar op een dag boog Glaucus
zich te diep over de ton waarin de honing werd bewaard, viel erin en stikte.
Minos was ontroostbaar en smeekte Asclepius zijn
zoon weer levend te maken. Toen deze bij het lichaam van de jongen stond,
kwam er plots een slang aangekropen die zich langs zijn staf omhoog
kronkelde. Asclepius schudde de slang van de staf
en sloeg ze dood. Even later kwam een tweede slang van onder een steen
gekropen, kwam bij de eerste en verdween dan weer. Maar enkele tellen later
keerde ze terug en legde enkele bladeren van een boom op de eerste slang,
waarop die weer levend werd en zich snel tussen de rotsen verdween. Asclepius zocht de boom waaraan die bladeren groeiden –
vermoedelijk was het een wilg, al kan het ook een maretak geweest zijn –
sneed er een twijg van en ging ermee naar het lijk van Glaucus.
Hij raakte de borst van de jongen met de twijg driemaal aan, waarop Glaucus de ogen opende en het leven in hem weerkeerde.
Hades was niet tevreden met de gang van zaken en deelde zijn ongenoegen mee
aan Zeus met het verzoek in te grijpen, zodat er niet nog meer mensen door
toedoen van Asclepius uit de onderwereld gehaald
zouden worden. De grote jager Orion werd door een
schorpioen (zie sterrenbeeld Schorpioen) gebeten en stierf. Maar Asclepius verpletterde de kop van het dier en wekte Orion
weer tot leven. Nu was voor Hades de maat vol en hij bezwoer Zeus Asclepius te straffen, want als deze zo doorging, zouden
er ten slotte geen mensen meer in zijn rijk afdalen. Zeus zag nu in dat de
kennis van Asclepius om doden tot leven te wekken
wel eens algemeen verspreid zou worden. Terwijl hij Orion van de aarde wegnam
en hem als sterrenbeeld aan de hemel zette, slingerde hij zijn bliksemschicht
en trof Asclepius die nu zelf in de Hades moest
afdalen. Maar Apollo ontstak in woede omdat zijn zoon door Zeus was gedood en
nam wraak door de Cyclopen, die de bliksems van Zeus smeedden, te doden,
waarop Zeus dan weer wraak nam op Apollo door hem te verplichten gedurende
een vol jaar als knecht in dienst te gaan bij het echtpaar Admetus en Alcestis om hun
kudde te hoeden. Toen Apollo’s verbanning ten einde liep en hij terugkeerde
naar de Olympus, plaatste hij Asclepius als
sterrenbeeld aan de hemel en verhief hem tot god van de geneeskunde. Daarmee
ging de voorspelling van Ocyrhoë in vervulling. Asclepius was tijdens zijn leven gehuwd met Epione bij wie hij twee zonen had: Podalirius
en Machaon die geneesheren waren bij de Grieken
tijdens de Trojaanse Oorlog. Zijn dochters Hygieia
(gezondheid), Iaso en Panacea
(panacee: middel tegen alle kwalen) zijn alle beschermsters geworden van de
geneeskunst en de gezondheid. Een van zijn nakomelingen was Hippocrates, de
‘vader van de geneeskunde’. Asclepius was tevens
scheepsarts op de Argo tijdens de tocht naar Colchis. De verering van Asclepius
kende een grote verspreiding in Griekenland en op tal van plaatsen werden
tempels voor hem gebouwd; de belangrijkste bevonden zich in Epidaurus aan de oostkust van de Peloponnesus
en op het eiland Kos, de geboorteplaats van Hippocrates. In Epidaurus
groeide de tempel uit tot een drukbezocht bedevaartsoord. Zieken van
allerhande soort kwamen er naartoe om genezing af te smeken van de god.
Daarvoor moesten ze eerst een grondige reiniging ondergaan en vasten, waarna
ze op de vloer van de tempel werden neergelegd om er de nacht door te
brengen. In die vloer was een kuil met daarin een koppel slangen gewijd aan Asclepius. Kreeg een zieke tijdens zijn slaap in de
tempel een droom waarin de god verscheen, dan was hij overtuigd van een
spoedige genezing, op voorwaarde dat hij de adviezen van de priesters
nauwgezet opvolgde. Het was de gewoonte om bij genezing een of meer hanen te
offeren aan Asclepius. – Socrates vroeg na het
drinken van de gifbeker aan zijn vrienden om enkele hanen aan deze god te
offeren omdat hij zijn dood als een verlossing of een genezing van zijn ziel
beschouwde. – Wie genezing kwam vragen of genezen was, liet meestal een
aandenken in de tempel achter in de vorm van een ex voto, meestal een
afbeelding van het lichaamsdeel dat genezen moest worden of al genezen was.
In sommige Asclepiustempels hingen de muren en de
dakspanten tot de nok vol met dergelijke votiefstukken,
die soms heel kostbaar waren. In een beschrijving van de Asclepiustempel
in Athene staat dat er aan een nokbalk een gouden kroon en een gouden ketting
hingen, naast tien zilveren reliëfs. Op tal van plaatsen in Griekenland
stonden beelden van Asclepius opgesteld, waarbij
hij werd afgebeeld als een oudere man, leunend op een stok waarrond een slang
kronkelde. Soms werd ook de jonge Telesphorus (beëindiger), mogelijk een zoon van hem of zijn metgezel,
naast hem afgebeeld als symbool van de doelgerichtheid van zijn geneeskracht.
Op sommige afbeeldingen is hij vergezeld van een haan als teken van
waakzaamheid en op enkele beelden ligt er naast hem een pijnappel of houdt
hij die in de hand ter herinnering aan een wonderbare genezing. Het ging om
een man met een vergevorderde longziekte die naar zijn tempel was gekomen. In
een droom kreeg hij de raad om drie dagen lang uitsluitend pijnboompitten
gemengd met honing te eten. Hij hield zich nauwgezet aan het advies en was
inderdaad na drie dagen genezen. De beelden van de god werden met
laurierkransen getooid, omdat de laurier de aan Asclepius
en zijn vader Apollo gewijde boom was; in ziekenkamers werden daarom ook
lauriertwijgen opgehangen. In het jaar 293 vóór Christus heerste
er in Rome een pestepidemie waaraan geen einde leek te komen. Honderden
mensen waren er al het slachtoffer van geworden en de senaat besloot ten
einde raad om de Sibillijnse boeken – waarin voorspellingen over het lot van
Rome stonden opgetekend – te raadplegen. Daarin stond dat men naar het midden
van de wereld moest gaan om de god Apollo om raad te vragen. Het middelpunt
van de wereld was de navelsteen van Apollo in het Griekse Delphi. Dus trok
een afvaardiging daarheen met kostbare geschenken voor de tempel. Na de
voorgeschreven rituele reiniging en het brengen van offers mochten de
Romeinen hun vraag voorleggen aan de Pythia, het in
trance verkerende medium dat op een drievoet boven een kloof in een grot zat.
Amper hadden ze hun vraag gesteld of de heilige laurierboom bij de tempel
begon te trillen. Het was het teken dat de god de vraag aanvaard had. Na
gespannen wachten klonk eindelijk uit de diepte de stem van de Pythia: ‘Wat jullie hier zoeken, Romeinen, hadden jullie
al lang dichter bij huis kunnen vinden. Het is Apollo’s zoon die jullie
verdriet zal wegnemen. Ga naar hem en vraag hem om hulp.’ De gezanten keerden met dat antwoord
terug naar Rome, waar besloten werd om een gezantschap naar Epidaurus te sturen. De afvaardiging kwam in deze stad,
begaf zich naar de stadsraad en vroeg om de god die de pest kon wegnemen,
naar Rome mee te laten gaan. Er werd een stemming gehouden waarbij bleek dat
de meningen verdeeld waren en dat de meerderheid weigerde in te gaan op de
vraag: ‘Want,’ zei men, ‘we willen wel hulp bieden, maar het is niet gewenst
dat de stad haar god en haar veiligheid zou afstaan om een andere stad te
helpen.’ Op aandringen van de Romeinen werd er opnieuw beraadslaagd, maar men
kwam er niet uit en bij het aanbreken van de nacht werd de raad ontbonden.
Men bood de Romeinen eten, drank en onderdak aan en nodigde hen uit om de
gesprekken de volgende dag voort te zetten. Maar ’s nachts kreeg een van de
gezanten een droom. Hij zag Asclepius aan zijn bed
staan met de linkerhand steunend op een herdersstaf en zijn rechterhand in
een strelend gebaar over zijn lange baard. Hij hoorde de vriendelijke stem
van de god: ‘Vrees niet, Romein, ik zal met je meegaan en mijn beeld hier
achterlaten. Ik zal mij veranderen in een slang die lijkt op de slang die je
rond mijn staf ziet kronkelen. Mijn gestalte zal echter veel groter zijn,
zoals het een god betaamt.’ Toen verdween het droombeeld en werd de Romein
wakker. Bij het eerste ochtendlicht kwam de
senaat weer bijeen met de Romeinen en luisterde naar het droomverhaal.
Onmiddellijk haastte iedereen zich naar de tempel en smeekte de god om zijn
besluit mee te delen. Een luid gesis klonk vanuit de duistere tempel die op
zijn grondvesten beefde en een geweldig grote slang met een gouden kam op het
hoofd slingerde zich naar buiten, waar hij zich oprichtte. Vuur spatte uit
zijn ogen en iedereen stond als aan de grond genageld van schrik. Plotseling
riep een priester met een van angst trillende stem: ‘Het is de god! Het is de
god! Eert hem, al wie hier aanwezig is! O machtige god, laat uw verschijning
een gunstig teken voor ons zijn en bescherm uw volk dat steeds trouw is
gebleven aan u!’ Alle aanwezigen herhaalden de woorden van de priester en
namen een eerbiedige houding aan. De slang knikte in de richting van de
priester, siste enkele keren flitsend met zijn tong en kronkelde de marmeren
trappen af. Nog even hield hij halt, draaide zich om en keek naar de tempel
als wilde hij nog een groet brengen aan zijn woonplaats. De menigte strooide
bloemen op de straat en de slang gleed daarover dwars door de stad naar de
haven en begaf zich aan boord van het Romeinse schip dat onder het gewicht
van de god dieper in het water kwam te liggen. De Romeinen lieten de
priesters een stier slachten en aan de god offeren, gingen daarna aan boord,
hingen lauwerkransen op en gooiden de kabels los. Een flinke bries stak op,
zette de zeilen bol en het schip kwam in beweging. De slang lag op het
achterdek met de kop hoog boven de rand van het schip uitstekend. Na zes
dagen varen werd de zee ruw en hoge golven brachten het in gevaar. De
bemanning roeide het schip naar de kust bij de stad Antium,
waar een tempel van Apollo stond. De slang gleed van het schip rechtstreeks
de tempel in en kwam er pas weer uit toen de storm was geluwd en de zee weer
effen en glad. Niet lang daarna bereikte het gezantschap de monding van de
Tiber en roeide het schip stroomopwaarts tot daar waar een eiland zich in het
midden van de stroom bevond, vlak bij de stad. Op de oevers stond het hele
volk vol vreugde toe te kijken en alom klonk feestelijk geroep ter ere van de
god, terwijl er overal op de altaren grote vuren werden gestookt en de rook
van talloze offers omhoog steeg. Bij het eiland aangekomen verhief de slang
zich, liet zich naar beneden glijden in het water en kroop aan land waar hij
zijn ware goddelijke gedaante aannam en onmiddellijk een einde maakte aan de
pest. De dankbare Romeinen bouwden op het eiland een tempel voor hem en
vereerden hem onder de naam Aesculapius als een van
hun eigen goden. De Egyptenaren kenden de god Asclepius onder de naam Imhotep
en beeldden hem af als een zittende figuur met een papyrusrol op zijn schoot.
In de Grieks-Romeinse periode waren er ook in Egypte Asclepius-
of Imhoteptempels, waarvan de belangrijkste zich in
Memphis bevond. Maar er was ook een Asclepieion in Sakkara bij het graf van Imhotep,
een tempel die vooral bekend was omdat vrouwen met een kinderwens er naartoe
kwamen om er te bidden voor een spoedige en voorspoedige zwangerschap. Caesar
en Cleopatra zouden bezoekers van deze tempel geweest zijn tijdens hun tocht
op de Nijl. De keizers Claudius en Tiberius koesterden een grote verering
voor Imhotep en lieten lovende inscripties over hem
aanbrengen op de wanden van hun Egyptische tempels. Imhotep leefde in de zevenentwintigste eeuw
v.C. en was pas een godheid geworden in de dagen dat Ramses over Egypte
heerste tijdens het Nieuwe Rijk. Hij was volgens de legende een zoon van de scheppergod Ptah, maar werd ook
beschouwd als de zoon van farao Djoser, onder wiens
bewind hij in elk geval eerste minister, geneesheer, schrijver, architect en
hogepriester van Ptah was. Hij was de eerste om
natuursteen als bouwmateriaal te gebruiken bij grote constructies zoals de
trappenpiramide van Sakkara, de allereerste
piramide die ooit gebouwd werd. Hij was schrijver en dichter en vele
geschriften van hem behoorden nog vele eeuwen na zijn dood tot de verplichte
leerstof. In een lied uit de dertiende eeuw vóór Christus komt zijn naam als
auteur voor: ‘Het is zo prettig om bij deze goede prins te zijn, het milde
lot heeft zich voltrokken. Sommige lichamen sterven, andere blijven; zo is
het altijd geweest. Ik heb de teksten van Imhotep
en Hodedef gehoord, ze worden door anderen volledig
gereciteerd. Maar waar zijn hun woningen nu? De muren zijn vernietigd, hun
woningen bestaan niet meer alsof zij nooit geleefd hebben.’ De schrijvers
eerden hem als een god en telkens vóór ze met schrijven begonnen, lieten ze
ter ere van hem een druppel water uit hun waterkannetje in het zand vallen.
Als hogepriester was hij het die de cultus voor dieren introduceerde. Het
duidelijkste voorbeeld daarvan was het Serapeum
waar steeds een heilige stier werd gehouden voor de god Apis. Hij was
bovendien geneesheer en schreef traktaten over de behandeling van ongeveer
tweehonderd ziekten, waarbij hij het had over de bereiding van geneesmiddelen
uit planten en de beschrijving van anatomische onderdelen. Hippocrates maakte
later gebruik van Imhoteps teksten over
gynaecologie. Een inscriptie op het voetstuk van een standbeeld van Imhotep, gevonden bij de trappenpiramide, vermeldt zijn
volledige titel: ‘Kanselier van de koning van Beneden-Egypte, belangrijkste
na de koning van Boven-Egypte, inspecteur van het grote paleis, erfvorst,
grootste der schouwenden (= hogepriester van Heliopolis), “hij die in vrede komt” (= Imhotep), bouwer, beeldhouwer, maker van stenen vazen.’ In de tempels waar Imhotep als een god vereerd werd, speelden zich dezelfde
taferelen af als in die van Asclepius. Ook hier
kwamen zieken van heinde en ver om in de nabijheid van de god te slapen en zo
mogelijk hem in hun droom te zien verschijnen. Op een stèle uit de tweede eeuw voor
Christus, gevonden op het eiland Elefantine in het zuiden
van Egypte, staat een tekst gegrift waarin sprake is van Imhotep.
De tekst gaat als volgt. In de tijd dat farao Djoser over Egypte heerste, bleven de overstromingen van
de Nijl gedurende zeven jaar uit, waardoor het hele land een grote
hongersnood kende. De koning ging naar Imhotep en
vroeg hem: ‘Waar is de oorsprong van de Nijl en welke god wordt daar
vereerd?’ Imhotep antwoordde: ‘Om dat te weten moet
ik de heilige boeken in het “huis van het leven” raadplegen.’ Op verzoek van
de koning deed hij dat en na een grondig onderzoek kwam hij terug bij Djoser en zei: ‘Aan de zuidelijke grens van het land ligt
midden in de stroom het eiland Elefantine. Ten
zuiden daarvan bevindt zich de grote in de rotsen uitgehouwen trap waarlangs
Re opstijgt en waar de twee openingen zijn in de berg waar de Nijl
ontspringt. Daar woont Hapi, de god van de Nijl,
die zich jaarlijks verjongt en daardoor de vloed veroorzaakt. Daar woont ook
de hoofdgod Chnoem die de
deuren van de Nijl bewaakt en ze tijdens de vloed opent en daarna weer sluit.
Hij neemt er de gestalte aan van de luchtgod Shoe
die de hemel stut, en berekent de opbrengst van elk land in het zuiden en in
het noorden en wat daarvan aan de verschillende goden gegeven moet worden.
Hij bewaart er het meetlint waarmee het land afgemeten wordt en de
schrijftafel met de registers. Hij woont er in een houten huis met rieten
deuren en een dak van takken en bladeren. De deur aan de zuidoostzijde van
het huis staat altijd open zodat hij van daaruit de god Re elke dag kan zien
opgaan. Ten zuiden van dit huis is er een waterval, zodat schepen niet
voorbij die plaats kunnen varen en er is een stenen muur gebouwd om het land
te beschermen tegen de Nubiërs. Daar liggen ook de
hoge bergen waar de werklui stenen uithakken voor het bouwen van tempels,
piramiden en godenbeelden. De mensen brengen de god Chnoem
offers van groen en bloemen.’ Toen Djoser dit
gehoord had, begaf hij zich naar de tempel van Chnoem
en bracht er offers aan alle goden die Imhotep had
genoemd. Daarna ging hij slapen en zag in zijn droom hoe Chnoem
aan hem verscheen en zei: ‘Ik heb mezelf en u en alle mensen gevormd en
schenk u veiligheid en welvaart. Ik ben de leider van alle mensen in alle
seizoenen, want ik ben de vader der goden. Diep onder mij liggen de bronnen
van de Nijl en ik zorg ervoor dat het water elk jaar over de velden vloeit en
vruchtbaarheid brengt. De takken van de bomen zullen doorbuigen onder de
vruchten, de velden zullen geel zien van het rijpe graan.’ Toen de koning
wakker werd, riep hij Imhotep bij zich en gaf hem
opdracht om in een wet vast te leggen dat het land ten oosten en ten westen
van Nijl aan de tempel van Chnoem toekwam en dat
allen die de verder gelegen velden bewerkten een tiende van de oogst aan de
tempel moesten afstaan. Dat moesten ook de vis- en vogelvangers doen en al
degenen die voor hun werk loon ontvingen. Van alle kostbare edelstenen die
uit de bergen gegraven werden, moest een tiende aan Chnoem
toekomen. Dit besluit werd in een blok graniet gegrift en opgesteld bij de
tempel zodat iedereen het kon lezen. Dit verhaal was een verzinsel van de
priesters van de Chnoemtempel in Elefantine en steunt waarschijnlijk op een legende over
een langdurige hongersnood. Zij deden daarbij beroep op Djoser
en Imhotep omdat die in de tweede eeuw voor
Christus een legendarische en zelfs goddelijke status hadden, waardoor het
verhaal geloofwaardiger werd. Hun bedoeling was om meer macht en rijkdom te
verwerven voor hun tempel. De Sumerische
sage over koning Gilgamesj verhaalt ook over een
slang en over een levenskruid zoals in de Asclepiusmythe.
Gilgamesj was bij Utnapisjtim
gekomen op het eiland Dilmoen en vroeg hoe hij het
eeuwige leven kon verkrijgen. Utnapisjtim gaf hem
de opdracht om zeven dagen onafgebroken wakker te blijven. Maar amper was Gilgamesj, vermoeid van de zware reis, gaan zitten of hij
viel in slaap. Daarmee verspeelde hij de laatste kans op het eeuwige leven en
moest hij onverrichter zake naar huis terugkeren. Hij bevond zich reeds op
het schip van Ursjanabi toen Utnapisjtims
vrouw medelijden met hem kreeg: ‘Gilgamesj kwam
uitgeput bij ons aan, kunnen wij hem dan geen geschenk geven nu hij ons weer
verlaat?’ Utnapisjtim zei: ‘Ik zal je een groot
geheim onthullen, Gilgamesj. Ga de plant zoeken die
lijkt op een woestijndoorn. Als je deze plant vindt en gebruikt, zul je weer
jong worden.’ Gilgamesj dook naar de bodem van de
zee en groef een diepe schacht tot in Apsu, het
onderaardse water van de god Ea. Hij bond zware
stenen aan zijn voeten en dook in Apsu, waar hij de
plant vond en uittrok. Daarna sneed hij de stenen los, steeg snel op en kwam
terug bij Ursjanabi. ‘Deze plant is de plant die
het hart laat slaan,’ zei hij, ‘door ervan te eten, vindt de mens zijn
levenskracht terug. Ik zal ze in Uruk te eten geven
aan een oude man om het resultaat te zien; daarna zal ik er zelf van eten en
weer jong worden.’ Na de overtocht kwamen ze aan land en trokken naar Uruk. Bij een bron met fris water trok Gilgamesj zijn kleren uit en waste zich. Een slang snoof
de geur van de plant op, naderde ongezien en roofde de plant. Nauwelijks had
ze ervan gegeten of ze wierp haar oude huid af en verjongd verdween ze. Toen Gilgamesj ontdekte wat er gebeurd was, weende hij, de
tranen stroomden over zijn wangen en snikkend zei hij tegen Ursjanabi: ‘Voor wie heb ik zo hard gewerkt, voor wie heb
ik zulke grote gevaren overwonnen? Voor een slang! Niets is er over voor
mezelf!’ Zo keerde Gilgamesj met lege handen terug
in Uruk. SLANGENDRAGER
IN DE BIJBEL Het verhaal over de zeven jaar
durende hongersnood vinden we ook in de Bijbel, waar Jozef, zoon van
aartsvader Jakob, de nodige voorzieningen trof om het land door deze
moeilijke periode te leiden. Jozef, dromer en droomverklaarder komt in
aanmerking om als Bijbelse figuur Asclepius te
vervangen, maar het zijn Mozes en Aäron, twee
andere figuren uit de Bijbel, die de plaats van Asclepius-Imhotep
innemen in het sterrenbeeld Ophiuchus. Toen Mozes als herder in de
Sinaïwoestijn verbleef, hoorde hij bij een brandend braambos de stem van
Jahweh die hem opdroeg om de leiding van het Joodse volk op zich te nemen en
het uit Egypte weg te leiden naar het Beloofde Land. Mozes wilde de opdracht
wel op zich nemen, maar vroeg extra middelen om zijn aanspraken op het
leiderschap kracht bij te zetten. Jahweh zei tegen hem: ‘Wat heb je daar in
je hand?’ ‘Een staf’, antwoordde Mozes. ‘Werp hem op de grond!’ Mozes deed
wat de stem zei en nauwelijks had zijn staf de grond geraakt of hij
veranderde in een slang. Mozes sprong geschrokken achteruit. De stem zei:
‘Neem de slang bij de staart!’ Mozes aarzelde even, maar greep dan de staart
van de slang die op datzelfde moment weer in zijn staf veranderde. Dankzij
dit en vele andere wonderen slaagde Mozes er later in om van de farao
toestemming te krijgen het Joodse volk uit Egypte te laten vertrekken. Tijdens de veertig jaar durende
dwaaltocht door de woestijn kwam het volk verschillende keren in opstand
tegen Mozes en zijn God, waarvoor het dan telkens vreselijk gestraft werd
door Jahweh. Zo gebeurde het dat de Joden begonnen te morren omdat ze een
grote omweg moesten maken en weer in de richting van de Rode Zee trokken.
‘Waarom heb je ons uit Egypte laten vertrekken? Om ons in de woestijn te
laten omkomen van honger en dorst? We hebben geen brood en geen water meer.’
Toen liet Jahweh giftige slangen uit rotsspleten tevoorschijn komen en gaf
hen bevel de Israëlieten aan te vallen. Tallozen werden gebeten en velen
stierven vóór men tot inkeer kwam en Mozes zich weer tot Jahweh moest wenden
om hem te vragen de straf ongedaan te maken. Jahweh zei: ‘Laat een koperen
slang maken en bevestig die aan een staf. Iedereen die gebeten is hoeft er
slechts naar te kijken om genezen te worden.’ Zo deed Mozes en al wie naar de
slang keek genas terstond.
SLANGENDRAGER
IN DE CHRISTELIJKE STERRENHEMEL Van een slang is er ook sprake in de
legenden over de heilige Benedictus van Nursia die
bij Julius Schiller de christelijke representant is van het sterrenbeeld
Slangendrager. Een raaf speelt in zijn biografie ook een rol, evenals de gave
van de geneeskunst en het vermogen om mensen uit de dood op te wekken, zodat
er meer dan één overeenkomst is met Asclepius. Benedictus – zijn naam betekent ‘de
gezegende’ – werd rond 480 geboren in Nursia, het
huidige Norcia in het zuidoosten van Umbrië; Scholastica – ook een heilige – was zijn tweelingzus. Hun
christelijke ouders waren welgesteld en konden hun een degelijke
basisopleiding geven, waarbij al snel duidelijk werd dat Benedictus
hoogbegaafd was. Daarom werd hij als jonge knaap al naar Rome gestuurd om er
te studeren, maar het leven daar beviel hem niet: te werelds en te veel
gericht op amusement en genot. Op zijn veertiende gaf hij de studie op,
verliet Rome en trok zich terug in de Sabijnse bergen bij het dorpje Affile (Enfide) bij een groep
asceten. Maar het leven daar was nog niet streng genoeg voor hem, dus trok
hij verder naar Subiaco, waar enkele kluizenaars in
grotten leefden. Met de hulp van de kluizenaar Romanus
zocht hij een eenzame, zeer moeilijk te bereiken grot uit en trok zich daarin
terug. Nu en dan bracht Romanus hem een stuk brood,
bevestigde dat aan een touw en liet het van boven op de rots tot bij de
ingang van de grot zakken. Dankzij een belletje dat aan het touw hing, wist
Benedictus dat er eten op komst was. Het verlangen naar eten was gemakkelijk
te overwinnen, maar de hormonen van de jonge man waren moeilijker onder
controle te krijgen. Op de dagen dat hij door lustgevoelens overweldigd werd,
trok hij al zijn kleren uit en wentelde zich in de doornstruiken, zodat de
pijn alle andere gevoelens overstemde.
Regelmatig trok Benedictus zich
gedurende enkele weken terug in zijn grot om er te vasten en te bidden en om
wijze raad te geven aan de pelgrims. In een nabijgelegen stad was er echter
een priester die jaloers was op het succes van de kluizenaar; hij besloot hem
te doden. Hij bakte een brood met gif erin, ging op weg naar de grot, knielde
nederig neer bij de beroemde kluizenaar en schonk hem bij het weggaan het
brood. Zoals gewoonlijk kwam een raaf, die al enkele jaren heel vertrouwd was
met Benedictus, naar hem toe om een stuk van het brood te krijgen. De heilige
gaf hem het hele brood en zei: ‘Breng het naar een plaats waar niemand het
kan vinden.’ Maar de raaf weigerde het brood in de bek te nemen, sloeg met
zijn vleugels en cirkelde er opgewonden en krassend rond. ‘Ik heb niet gezegd
dat je het moet opeten,’ zei Benedictus, ‘maar dat je het moet wegbrengen.’
Toen nam de raaf het brood in de bek en vloog ermee weg tussen de bergen om
het in een nauwe spelonk te laten verdwijnen, waarna hij naar Benedictus
terugkeerde, zich op zijn schouders neerzette en uit zijn handen zijn gewone
dagelijkse rantsoen kreeg. Toen de jaloerse priester de monniken
en de pelgrims het leven steeds moeilijker maakte, besloot Benedictus Subiaco te verlaten en een nieuw klooster te stichten op
de Monte Cassino, tussen de ruïnes van een tempel
met een beeld van Apollo dat door de boeren steeds in ere was gehouden. Zijn
eerste daad was de vernietiging van het beeld van de vroegere god van de
geneeskunde dat hij verving door dat van Christus, in wiens dienst hij zich
had gesteld en in wiens naam hij als genezer optrad. Onder de velen die hij
genas was er ook de Duitse keizer Hendrik II, die last had van een niersteen.
Maar Benedictus kon meer dan genezen. Op een dag vroeg hij aan Placidus, een van de monniken, om water te gaan halen in
het meer aan de voet van de rots waarop het klooster was gebouwd. Toen hij de
kruik had gevuld en terug wilde keren, gleed Placidus
uit en viel in het water. Benedictus, die op dat moment in zijn cel zat te
bidden, stond direct op, ging naar een andere monnik, Maurus
genaamd, en zei: ‘Loop snel naar beneden, want Placidus
is aan het verdrinken.’ Maurus daalde zo snel als
hij kon de berg af, kwam bij het meer, liep er zonder nadenken over, trok de
arme Placidus net op tijd bij de haren uit het
water en droeg hem naar de oever. Pas toen besefte hij welk wonder er was
gebeurd en teruggekomen bij Benedictus, dankten hij en Placidus
hun overste die zulke wonderen kon verrichten. Hij verrichtte zelfs nog
grotere wonderen door een monnik die van de kloostermuur was gevallen weer
tot leven te wekken en door het kind van de tuinier uit de dood te laten
opstaan, waarmee hij toonde over dezelfde macht te beschikken als Asclepius. Op 15 maart 547 vroeg hij de monniken
om zijn graf klaar te maken, want hij zou over zes dagen sterven. Zijn
voorspelling kwam uit: op de zesde dag, het was Witte Donderdag (de donderdag
vóór Pasen) stierf hij tijdens de eredienst in de kerk van zijn klooster. De kloosterregel die Benedictus
opstelde voor Monte Cassino werd de basisregel van
alle andere kloosters in Europa. Hij legde de nadruk op twee geboden: ora en labora (bid en werk) en verplichtte de monniken
tot een vast dagschema: 8 uur werken, 8 uur bidden, 8 uur rusten. Hij maakte
geen onderscheid tussen de afkomst van de monniken, rijk of arm waren gelijk
in alle opzichten. Aan deze regel heeft Europa voor een groot deel zijn
ontwikkeling te danken, want het waren de kloosters die van het christendom het
belangrijkste culturele element van de maatschappij maakten en die het
onontgonnen land in cultuur brachten. Om die reden werd Benedictus in 1964
uitgeroepen tot patroon van Europa. Aan de sterrenhemel wordt Benedictus
afgebeeld in een pij, een monnikskap op het hoofd en een staf in de hand als
teken van zijn functie als abt van een klooster. Links en rechts van hem, op
de plaats waar de twee delen van het sterrenbeeld Slang zich bevinden, zijn
de doornstruiken afgebeeld. Ooit werd Paulus, de dertiende apostel,
voorgedragen als vervanger van Asclepius. Het zou
ook een goede keuze geweest zijn, aangezien hij vele zieken genezen heeft en
in één episode van zijn leven ook in verband werd gebracht met een slang. Hij werd na een rel met de Joden in
Jeruzalem gearresteerd en in Caesarea gevangen gezet. Na twee jaar
gevangenschap beriep hij zich op de keizer en werd overgebracht naar Rome.
Onderweg kwam het schip waarop hij zich bevond in een storm terecht en liep
vast op een zandbank. De achtersteven van het schip brak en het schip zonk,
waarna de opvarenden al zwemmend of zich vastklampend aan wrakhout de kust
bereikten. De vriendelijke bewoners hielpen hen om aan land te komen en
vertelden hen dat ze op het eiland Malta waren verzeild. Ze verzamelden hout om
vuren aan te steken, want het was koud en het regende en iedereen was
doornat. Paulus sprokkelde een grote bos dor hout bij elkaar en legde die op
het vuur. Op dat moment kroop een gifslang uit een van de takken en beet zich
vast in de hand van de apostel. De Maltezen zeiden: ‘Die man is zeker een
misdadiger, misschien wel een moordenaar, want amper is hij aan de
verdrinkingsdood ontsnapt of hij moet alweer de dood in de ogen zien.’ Maar
Paulus schudde de slang van zijn hand en zette zich neer bij het vuur. De
Maltezen keken voortdurend naar hem om te zien of zijn hand begon te zwellen
en ze verwachtten dat hij ieder ogenblik zou sterven. Er gebeurde echter
niets zodat de eilandbewoners ervan overtuigd raakten dat hij een god was. De gouverneur van het eiland had daar
in de buurt een landgoed en bood de schipbreukelingen onderdak aan. Zijn
vader was ernstig ziek, had hoge koorts en was uitgeput door een hevige
diarree. Paulus ging naar hem toe, legde hem de handen op en genas hem.
Daarop kwamen andere zieken naar hem toe en allen werden door hem genezen. Volgens de astrologen staat de
zon nooit in het sterrenteken Schorpioen. Astronomisch gezien beweegt de
zon van 30 november tot en met 18 december doorheen het sterrenbeeld
Schorpioen.
Zomernachten zijn het meest
geschikt om het sterrenbeeld Slangendrager aan de
hemel te ontdekken.
De figuren van Slangendrager en
Schorpioen zijn hier samen afgebeeld omdat hun namen uit dezelfde Griekse
mythe afkomstig zijn. |
